Hành Trình Nhận Thức Duy Niệm của Nhân Loại
Duy niệm là gì? Chuyên luận được viết như thế nào?
3. Duy niệm là gì?
Tại sao tôi có thể dám cầm bút viết “Hành trình nhận thức của nhân loại”? Tất nhiên là khó ai có thể tự tin đến mức dám tóm lược để khái quát hóa thấu suốt toàn bộ chiều cao lồng lộng, chiều rộng mênh mông của nhận thức nhân loại. Đó là nhận thức bao gồm vô vàn các cuộc khám phá, phát minh, sáng tạo thuộc các ngành vật lý học, thiên văn học, nhân văn học, xã hội học, thông tin học… Nhưng hành trình nhận thức nhân loại của tôi chỉ quy về DUY NIỆM. Nói sát hơn là hành trình của Hữu Thể Luận (Hữu Thể Luận là gì? Là đối tượng nghiên cứu của triết học, nó chưa phải hoàn toàn là vật chất, cũng chưa hẳn là tâm linh… điều này chúng ta sẽ khảo sát kỹ ở phần sau).
Một cách phổ thông, chúng ta biết, ý thức thâu nạp đối tượng bên ngoài, qua kinh nghiệm để biến thành hiểu biết. Nhưng sau đó ý thức tự vận động, tự cô thấu hình ảnh của đối tượng, tự sản sinh – làm trù phú thêm cho hình ảnh đó mà không cần đối tượng.
Có thể đưa ra lược đồ:
Chặng I- Thường nghiệm:
Chặng II- Siêu nghiệm:
Từ Ý thức – bởi ý thức – cho ý thức: Quá trình đó còn được đặt tên Duy ý thức, Ý thức thuần khiết, hay là Duy niệm. Để kiến giải vào nội dung của ý thức thuần khiết, chúng ta hãy tham chiếu quan điểm của các triết gia. Mở màn, một cách căn bản, Santre cho rằng: “Ý thức phải là ý thức có đề tài về cái gì đó” (la conscience doit être conscience thétique de quelque chose) 11. Hẳn là, ý thức không thể suy tư về cái gì trống rỗng, mà phải suy tư về đề tài của vật thể. Một khi, ý thức không suy tư thẳng vào vật thể mà suy tư qua “đề tài” nói về vật thể, như vậy có thể coi, ý thức đang manh nha bước trên nhịp cầu duy niệm.
Đó là lý giải sơ khai còn thấp thoáng sự rụt rè. Về lý trí thuần khiết, triết gia Lép-nit-xơ tuyên bố thẳng thừng: “Không có gì trong lý trí… nếu không phải bản thân lý trí” 12. Theo ông, trong não chẳng có gì ngoài não. Trong ý thức, nếu có hình ảnh của những dãy núi, con sông, hay những vì sao, thì cũng chỉ là ý thức mà thôi. Không thể có dù một viên sỏi hiện thực nằm trong não. Spinoza thì khẳng nhận: “tư duy chỉ có thể giới hạn bởi tư duy” (La pensée ne peut être limiteé que par la pensée) 13.
Đối tượng của các ngành khoa học rất cụ thể, như vật lý học nghiên cứu vật chất, hóa học tìm tòi hóa chất, thiên văn học dò tìm các thiên thể… Khi người ta nói một chiếc ấm ở bên cạnh một chiếc chén trông rất ngăn nắp, thì sự ngăn nắp đó chẳng của cái ấm, chẳng của cái chén, nó thuộc về một sắp đặt có trật tự nằm ngoài vật thể. Trật tự đó do ý thức tạo ra. Có thể nói, triết học là thứ nghiên cứu trật tự kiểu đó, nó là ý thức coi ý thức là đối tượng, nó là bộ môn nghiên cứu những mạch vữa siêu hình của ý thức gắn kết mọi vật, và thế giới vật thể lại với nhau. Đó cũng là một quan niệm về Duy niệm. Rudolf Carnap nói: “Triết học chẳng là gì cả nhưng là logic của khoa học” (philosophy is nothing but the logic of science)14. Và Helgen đã xem xét một logic thuần túy như sự thuần túy của thuần túy nhất làm nền móng cho một ý thức tiến triển chỉ dựa vào ý thức: “Logic là khoa học thuần túy trong tất cả toàn bộ sự phát triển của nó”.
Đến đây, tôi muốn chỉ rõ hơn hàm nghĩa từ Duy niệm, đó là: Một ý thức – thiên về ý thức thuần khiết – lấy nền tảng của logic thuần khiết (bỏ qua vật thể) làm lộ trình để tiến bước về ý thức. Để khép lại phần tìm tòi Duy niệm này, tôi xin dẫn lời của Russell tuyên bố về việc, dù thất bại, nhưng chỉ có ý thức triết học mới là phương tiện còn lại duy nhất đê cứu vãn chính ý thức về triết học. Ông viết: “Các triết gia thú nhận thành thực rằng trí năng con người không có khả năng tìm câu trả lời chung cuộc cho mọi câu hỏi có tầm quan trọng của nhân loại, nhưng họ cũng từ chối tin tưởng rằng có cách nào “cao cả” hơn (triết học) của nhận thức, nhờ đó chúng ta có thể tìm ra chân lý vẫn ẩn nấp trong khoa học về nhận thức của con người” 15.
4. Cách viết
Tại sao lại gọi là cấu trúc chiều dọc?
Hầu hết, nền giáo dục của người Việt không dạy triết học theo nền tảng cơ bản và cấp độ từ thấp lên cao, bởi thế, đa số tìm hiểu hay say mê triết học theo lối nghiệp dư, vớ phải cuốn sách nào đọc sách ấy, và thấy mình lạc vào nhiều rừng rậm, nào bản thể luận, nào siêu hình học, nào duy lý, duy chí, duy tâm, duy vật, hiện tượng luận, hiện sinh… bởi thế thấy ngại, và dễ chán khi tự cảm thấy mình bị bật ra ngoài.Do vậy, bằng cách nhìn hệ thống, tôi cố gắng tạm tước bỏ những nhánh ngang, để vẽ chiều dọc con đường triết học, mong giúp ích độc giả. Sau khi đã lĩnh hội chiều dọc, có thể tham chiếu những chiều ngang khi đọc cuốn sách này, cuốn sách khai trong tư duy liên kết, móc nối chúng vào nhau. Đa số các cuốn sách triết học trên thế giới đều viết theo những học thuyết, các triết gia, các đề tài theo hết kích cỡ của chiều ngang khai triển, và chiều dọc của cuốn sách, chính là hệ thống khi người ta đem xếp liên tục các vỉa chiều ngang nối tiếp nhau. Nhưng tôi nghĩ, đó là những cuốn sách dành cho các độc giả có chuyên môn triết học – tự thân họ ít hay nhiều đã lĩnh hội quá trình “chiều dọc” của triết học. Ở ta, vì số độc giả như vậy còn quá ít ỏi, nên ý định của tôi là tạm hy sinh chiều ngang – phong phú – đầy tràn – nhưng cũng rườm ra – dễ lạc lỗi, để tiến theo chiều dọc mong ít ra giúp mọi người lĩnh hội hình hài của con đường.
Bạn đọc có thể đặt câu hỏi:
1. Biết đâu con đường chiều dọc của tôi không dẫn mọi người qua những nhà ga triết học, mà chỉ dẫn vu vơ xuống một đầm lầy?
Vậy bạn sẽ được khảo sát những vấn đề chính yếu từ: Triết học là gì? chân lý, hữu thể luận, siêu hình học, duy tâm của Descartes, duy lý trí của Kant, biện chứng pháp của Hegel, duy vật của Karl Marx, chủ nghĩa hiện sinh, chủ nghĩa thực dụng, phân tâm học, không gian và thời gian…
2. Đường học đó liệu có phải con đường lạc lối, lạc đề, vô tích sự?
Phương ngôn La tinh có câu: “Từ cái không thì không sinh ra cái gì cả” (ex nihilo nihil fit)16. Có một phương ngôn rất thấm thía vê lịch sử rằng: “Những anh hùng không làm nên lịch sử, nhưng họ là những nút thắt, khớp nối và giàn giáo cho lịch sử, không nhắc đến tên họ thì sử sách chỉ còn là những sự kiện vô danh”.
Vậy khi đọc cuốn sách của tôi, chí ít bạn cũng chắc tâm, tất cả mọi thứ không thể xuất hiện từ cái không có gì, hơn thế chúng xuất hiện như những chiếc đinh vàng trong giàn giáo nhận thức triết học của nhân loại. Bạn hãy chắc tâm, và chớ mảy may nghi ngờ về điều đó, bởi lẽ những “chiếc đinh vàng” tôi rút ra là những chiếc đinh được cô thấu từ cuốn sách này qua cuốn sách khác. Và tôi chỉ là người trưng bày lại trong hệ thống chiều dọc mà thôi.
Chiều dọc, đó là chiều của dự phỏng, của lý tưởng, của cái nhìn xa, của hệ thống, và cấu trúc, nó giúp người ta có một cái nhìn thấu thị toàn thể. Tất nhiên, một cây không thể vươn lên cao khi không trổ những cành ngang. Dẫu vậy, cầm một cành ngang đã chặt, người ta không thể suy đoán chắc chắn về thân cây. Trái lại, có được một thân cây người ta có thể dễ dàng hình dung ra những cành ngang đã bị cưa đi. Mục đích cuốn sách của tôi gần giống vậy: trình ra một thân cây đã lược bỏ những cành ngang. Cụ thể hơn, tôi sẽ viết:
- Dẫn dụ
- Lý giải hệ thống các vấn đề chính của triết học theo chiều dọc
- Minh giải
- Dẫn giải.
Cả 4 cách viết này sẽ được đan lồng vào nhau, làm sao để vấn đề tự thân của các nhà triết học nổi lên rõ rệt, và dễ hiểu. Theo cách đó, tôi chỉ là người cố giúp độc giả đọc sách.
Tại sao tôi có thể tự tin viết cuốn sách này? Như Saint Augustime đã từng lý giải: “Nếu tôi nhầm vậy tôi có. Nghĩa là sở dĩ tôi nhầm vì tôi sẽ thiết yếu liên quan đến chân lý”. Tôi hy vọng, con đường tôi phác họa, nếu không rõ nét, thì bạn cũng sẽ thấy lờ mờ ở đó là một lộ trình triết học. Và ngay cả điều đó cũng không đạt được nốt, thì bạn sẽ từ chân móng con đường của tôi xác lập con đường đúng đắn hơn trong nhận thức của bạn. Khi đó, tôi chỉ là tấm giấy quỳ, một phép thử của chân lý mà thôi. Nhận thức tiến về nhận thức còn hơn không nhận thức gì cả. Và một hành động được tiến hành có thể phải gặt lấy kinh nghiệm chua xót bi thương còn hơn là chẳng làm gì để tạo dựng diện mạo cuộc đời. Triết gia Bergson có nói: “Đặt câu hỏi tốt hơn là không có gì”17. Bởi hy vọng, những vấn đề tôi minh giải, nếu không là những mũi tên chỉ đường trên lộ trình triết học, thì cũng cùng bạn đưa ra những câu hỏi, để tìm ra những mũi tên chỉ hướng con đường. Chính thế mà tôi viết cuốn chuyên luận này.
Mời bạn hãy cùng tôi bước tới lộ trình.
